Husaria, usaria cz.1. Jazda narodowego autoramentu. Taktyka IX

Husaria, usaria cz.1.

Jazda narodowego autoramentu

Taktyka IX

Piotr Wujec

Tak jak w innych moich wpisach dotyczących taktyki i w tym interesuje mnie proces.

Polska jazda w okresie XVI w. ewoluowała oraz dzieliła się na kilka formacji, w tym tzw. „narodowego autoramentu” (narodowa, tzn. polska, typowa dla Korony Królestwa Polskiego, przypominam, że Wlk. Księstwo Litewskie miało osobną armię). 

Husaria wymaga omówienia w dwóch działach istniejących na moim blogu, tj. Taktyka oraz polskie konstrukcje, mając na uwadze nowatorskie polskie pomysły na wyposażenie towarzyszy i pocztowych husarskich.

Nasza husaria rozwijała się od końca XV w. i od tego okresu rozpocznę swój pierwszy wpis na temat tej naszej skutecznej narodowej formacji.  

Towarzysz pancerny, husarz z horągwii koronnej (polskiej) w rynsztunku z XVII w. fot. Piotr Wujec

1. fot. Piotr Wujec, formacja koronnych husarzy (raców) XV w. Warszawa 2014

Na zdjęciu 1 powyżej oraz zdj. 3 poniżej widać czwórkową formację husarzy końca XV w. w momencie gdy ona ewoluowała z formacji raców. (nie mylić z husarią, która pojawiła się później).

1. Narodziny formacji 

Husaria (usaria) wywodziła się z formacji lżej opancerzonych niż chorągwie kopiennicze, czyli z tzw. raców lub chorągwi rackich, werbowanych od końca XV w.  przez Króla Polski.

Samo słowo "husaria" pochodzi z języka węgierskiego (huszar). Zresztą w początkowym okresie istnienia szeregu polskich formacji widać było duży wpływ węgierski na armię Korony, uzasadniony faktem istniejącej do dziś bliskiej przyjaźni polsko-węgierskiej. 

Przyjaźni polsko-węgierskiej widocznej do dziś począwszy od XIV w., gdy to za Kazimierza Wielkiego doszło do zbliżenia naszych krajów, np. pokojowo Korona Św. Stefana (Węgry) przekazały Koronie Polskiej Ruś Halicką. 

Jednak inaczej u nas i na Węgrzech rozwijała się z raców formacja husarii. 

W Królestwie Węgier racowie zrezygnowali z kopii i zbroi ewoluując w huzarów. Natomiast u nas przez cały okres istnienia chorągwi husarskich kopia pozostała podstawowym orężem przełamującym husarii, jako opancerzonej formacji. 

Mając na uwadze polskiej konstrukcji nowatorski pomysł budowy kopii husarskiej, omówię jej budowę w cyklu "polskie konstrukcje". 

Poniżej ciekawy szkic przedstawiający ewolucję wyposażenia i uzbrojenia husarii. 

2. fot. Piotr Wujec, Mała Encyklopedia Wojskowa pod redakcją gen. Jerzego Bordziłowskiego oraz płk. Mariana Odlewany, Warszawa 1967

2. Powody powstania 

Jak doszło do powstania jazdy narodowego autoramentu?

Proces powstania tej formacji wymaga stopniowego omówienia, począwszy od XV w. 

Dwa podstawowe powody:
- finansowy - systematycznie uchwalane i zbierane podatki za ostatnich Jagiellonów;
- militarny - potrzeba odpowiedzi na zagrożenie ze strony Tatarów.

2.1. Obrona potoczna

Z wyżej wymienionych powodów Zygmunt I zorganizował w Koronie (vide przypis nr 1) tzw. „obronę potoczną” liczącą ok 3 tys jazdy. Zadaniem tej formacji była ochrona  Korony Polskiej przed Tatarami, przypominam, że do Korony Polskiej już od XIV w należała Ruś Halicka z Lwowem narażona na najazdy islamskie tak ze strony Tatarów, jak i później Turków.

Stworzona jazda narodowego autoramentu przebywała wówczas w stanicach na Podolu, który wchodził w skład Korony, vide przypis nr 1.

Cel militarny, sposób organizacji, zaopatrzenia i uzupełniania formacji przekłada się na liczebność jej poddziałów i taktykę, co wymaga omówienia w osobnym wpisie odnośnie chorągwi husarii, gdzie towarzysze służyli wraz ze swoimi pocztami, mając w bitwie do dyspozycji wsparcie pocztowych. 

2.2. Zwrot "towarzysz"

Warto w tym miejscu zauważyć, że komuniści - Bolszewicy działający w Rosji, w dużej mierze werbujący się z mniejszości etnicznych, właśnie z tradycji polskich chorągwi zaczerpnęli zwrot "towarzysze". Ich decyzja - moim zdaniem - miała swoje uzasadnienie obawą bolszewików, że zdrowy nacjonalizm, szczególnie nasz polski, może być największą przeszkodą dla zbudowania zamordyzmu dyktatury proletariatu.... Jak pokazał czas w 1920 roku, na szczęście dla Europy, te obawy Komunistów okazały się słuszne... 

2.3. Formacje ewolucja

Formacje Koronne (Królestwa Polskiego, jednego z dwóch członów państwa Jagiellonów, potem też Rzeczpospolitej Obojga Narodów) w tym chorągwie jazdy ewoluowały zależnie od możliwości finansowych Korony, co postaram się przedstawić w tym cyklu. 

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że lokalizacja tworzonych chorągwi na południu Korony miała swoje uzasadnienie. Bezpieczne były w końcu XV w. granice Korony:
- wschodnie (spokojna granica z Wlk. Ks. Litewskim), 
- zachodnie i północno-zachodnie (z państwami niemieckimi oraz pomorskimi), 
- południowo-zachodnie (śląskie księstwa od lennych Korony po lenne Korony Czech) ,
- północne (spokojne od czasu wygrania przez Koronę Wojny Trzynastoletniej).

Jedynie w okresie XV w. zagrożenie dla Korony dostrzegano z kierunku południowego ze strony Tatarów, Hospodara Mołdawskiego oraz Turcji. Król i Sejm nie widział w XV w. potrzeby ponoszenia kosztów utrzymywania licznej armii. 

Korona Polska XV w., fot. Piotr Wujec

2.4. Źródło przychodów na pokrycie kosztów zaciągu

Zatrzymując się przy kosztach w kontekście kosztów wzmacniania obronności Korony na przełomie XV i XVI w.

Następna po utworzeniu "obrony potocznej" pozytywna zmiana wzmacniająca obronność Korony Polskiej miała miejsce po reformach egzekucyjnych.

Reformy egzekucyjne - to reformy mające zabezpieczyć Skarb Korony przed wyzyskiwaniem dóbr królewskich ze strony, użytkujących ziemie królewszczyzn, magnatów oraz bogatej szlachty. Skracając temat warto zauważyć, że był to szereg ustaw przyjmowanych w Koronie począwszy od 1440 roku - jak ten temat pasuje do Polski AD 2018 :), wówczas też chodziło o ograniczenie malwersacji i unikania podatków. Korzystną dla Skarbu Korony (Państwa Polskiego) wykładnię tych ustaw, dokonaną w drugiej połowie XVI w., zawdzięczamy zabiegom ze strony polskiej średniej szlachty, szczególnie ewangelickiej przy wsparciu mieszczaństwa. Wówczas na braku szczelności polskiego systemu podatkowego zyskiwali najbogatsi, czyli magnateria, a traciła średnia i drobna szlachta widząc słabość Państwa Polskiego. 

Zmiana wynikająca z reformy egzekucji (podatków i dóbr królewskich) prowadziła do znacznego wzrostu dochodów skarbu królewskiego. 

Tłumacząc zasady - na skutek egzekucji dóbr królewskich ich użytkownicy mieli zatrzymać do 20% zysków, resztę oddając Królowi i Koronie.

3. Wojsko Kwarciane 

Dzięki opisanej powyżej reformie za kwartę podatków doszło do utworzenia w XVI w.

Wojska Koronnego, tzw. „kwarty” w sile ok 4 tys koni, zwanego Wojskiem Kwarcianym.

3. fot. Piotr Wujec, formacja koronnych husarzy (raców) XV w. Warszawa 2014

3.1. Funkcje Wojska Kwarcianego

Wojsko Kwarciane spełniało szereg dobrych funkcji w Koronie, tj.:

1) Obronną, tj.: 

obrona południowo-wschodniej granicy Polski przed islamskimi najazdami (Tatarów, a potem Turków). 
Powód.

Lęk przed islamem, uzasadniony był wielowiekowym okresem znoszenia łupiących Koronę najazdów, dotykających szczególnie dwie ziemie Korony Polskiej, tj. Podole i Ruś. To ten lęk podyktował potem kosztowne dla skarbu Rzeczpospolitej wsparcie wrogiej nam Austrii w XVII w., gdy to husaria odegrała, obok naszej artylerii oraz geniuszu taktycznego Króla Sobieskiego, kluczową rolę pod Wiedniem.

2) Kadrową, tj.

była to skoszarowana kadra wojsk koronnych umożliwiająca w razie wojny:

- zorganizowanie obrony Polski wobec małej roli militarnej pospolitego ruszenia, przypis nr 3.

- zwiększenie koronnej armi na bazie Wojska Kwarcianego nawet do 20 -30 tys ludzi. 

Po złych doświadczeniach z pospolitym ruszeniem podczas Wojny Trzynastoletniej (1454-1466) obrona Korony Polskiej spadła na barki wojsk zaciężnych. 

3.2. Pospolite ruszenie - XV w. doświadczenia Korony

Wojna kokosza

Zwołanie pospolitego ruszenia Korony w 1537 roku zakończyło się tragicznie dla Polski tzw. „wojną kokoszą”, która w skrócie pisząc była de facto rabunkiem naszego kraju przez zdeprawowane pospolite ruszenie walczące wyłącznie o swoje interesy, z tego powodu ma ta wojna taką nazwę. 

Wojna trzynastoletnia

W szeregu bitew w pierwszym okresie tej wojny z Państwem Krzyżackim słabo się sprawdzało pospolite ruszenie z powodu problemów z dyscypliną chorągwi z odległych od terenu walk ziem Królestwa Polskiego. W osobnym wpisie opiszę bitwy tej wojny.

Po tych doświadczeniach Królowie Polscy i troszcząca się o Koronę szlachta zdecydowanie była przeciw pochopnemu zwoływaniu pospolitego ruszenia

4. Zaciąg

Na szczęście dla mieszkańców Korony, w przeciwieństwie do państw włoskich łupionych przez najemne kompanie, nie najmowała nigdy Korona całych prywatnych najemnych oddziałów - armii (tzw. kompanii). 

4.1. W Koronie dominował zaciąg narodowy.

Zaciąg prowadził rotmistrz (działając w imieniu Króla Polskiego) czyniąc to na podstawie, tzw. "listów przypowiednich". Listy przypowiednie zgłaszającym się chętnym do służby gwarantowały w imieniu Króla Polskiego (Korony) szereg rzeczy, m.in. czas służby, rodzaj formacji, wysokość żołdu i ... odszkodowania.

4.2. Dlaczego tyle było gwarancji w listach przypowiednich?

Dlatego, że konie, luzaki i pocztowi towarzyszący pancernemu (towarzyszowi) byli bardzo drodzy, tak w utrzymaniu, jak i szkoleniu. 

Zbroja husarska z horągwii koronnych (polskich) fot. Piotr Wujec

4.3. Obrona Korony

Obrona Korony opierała się głównie na średniej szlachcie Koronnej, która tak była przeciwna w XV w. dalszemu zbliżeniu politycznemu z Wlk. Ks. Litewskim.

Dlaczego średnia szlachta polska była przeciwna zbliżeniu z Wlk. Ks. Litewskim oraz unii?

Polska średnia szlachta była zdystansowana do pomysłu unii z lęku przed ruską i litewska magnaterią. Ten lęk wzrósł pośród Polaków od końca XV w. (średniej szlachty, która to wystawiała poczty i osobiście walczyła, w pocztach średniej szlachty służyła drobna szlachta), wzrósł po doświadczeniach wykrwawiania się w obronie wschodnich kresów Wlk. Ks. Litewskiego. 

Dlaczego? 

Przez szereg lat XV oraz XVI w. nasze chorągwie (Polskie) Koronne były zaangażowane w kosztowną dla Korony obronę sąsiedniego państwa, tj. Wlk. Ks. Litewskiego, m.in. przed Ks. Moskiewskim (przypominam, że Korona nie graniczyła z Ks. Moskiewskim do czasu zrzeczenia się w okresie Unii Lubelskiej na rzecz Korony przez ostatniego z Jagiellonów szeregu ziem litewskich). 

5. Podsumowując

Koronna armia przełomu XV i XVI w. składała się głównie z jazdy, mając na uwadze kilka czynników branych pod uwagę przez współczesnych, tj.:
- zadanie obrony przed Tatarami dysponującymi lekką jazdą,
- rozległość terenów operacyjnych Podola i Rusi,
- manewrowy charakter walki preferowany przez potencjalnych przeciwników np. Wołochów, Tatarów.

Czas pokazał zasadność postawienia przez Koronę na rozwój jazdy, w formacji husarii, jazdy walczącej za pomocą manewru, w tym natarcia przełamującego. Polskie formacje przyjmowały inną praktykę użycia jazdy niż armie krajów na zachód i na północ od granic Korony, gdzie jazda walczyła głownie ogniem, a nie kopiami i natarciem przełamującym. O tym więcej napiszę w kolejnych odcinkach...

Szerzej taktykę walki jazdy w tym husarii opisze w kolejnych odcinkach zapraszam do odwiedzania mojego bloga.

Informacja. 
W cyklu Taktyka na moim blogu ukazały się artykuły na temat:

- taktyki walki Anglików w Wojnie 100 letniej,

- taktyki walki Burów podczas Wojen Burskich,

- taktyki carskiej i polskiej w okresie Powstania Styczniowego,

- taktyki walki Greków w okresie Grecji Klasycznej,

- taktyki walki i obozowania legionów rzymskich. 

Piotr Wujec, Warszawa 2018

O autorze: Piotr Wujec - pasjonat łażenia po górach i żagli (sternik jachtowy), miłośnik rodzinnego miasta Warszawy, pasjonat lotnictwa, ukończył Zarządzanie Infrastrukturą Lotniczą na Wydziale Inżynierii Lądowej Politechniki Krakowskiej im. Tadeusza Kościuszki, Prawo Lotnicze na Uczelni Łazarskiego oraz kurs szybowcowy Aeroklubu Warszawskiego. 

Zawodowo Piotr Wujec jest prawnikiem, absolwentem Uniwersytetu Warszawskiego, doktorantem w Instytucie Prawa Upadłościowego i Restrukturyzacyjnego Uczelni Łazarskiego. 

Przypis 1. 

Korona Królestwa Polskiego (Królestwo Polskie, Korona)

to nazwa państwa polskiego pozostającego w unii, a następnie we wspólnym państwie z Wlk. Ks. Litewskim. Królestwo Polskie obejmowało od XIV w. od południa do północy: Ruś Czerwoną (Halicką, obejmującą Lwowskie), Małopolskę włącznie z Ziemią Lubelską, Ziemię Sieradzką, Ziemię Płocką, Wielkopolskę, Ziemię Rawską. Następnie powiększone zostało w XV w. (1466 r.), po wygranej wojnie z Zakonem Krzyżackim, o Prusy Królewskie, Warmię, Ziemię Chełmińską. 

Dopiero w 1529 ogłoszono inkorporację (włączenie) do Korony Polskiej Mazowsza (do tego czasu istniało przez setki lat Księstwo Mazowieckie rządzone przez Piastów). 

W wyniku Unii Lubelskiej, w roku 1569 r. Wielki Ks. Litewski Zygmunt August (ostatni władca z dynastii Jagiellonów) zrzekł się na rzecz Korony Polskiej ziem litewskich tj. Podlasia, Wołynia, Ziemi Kijowskiej oraz Ziemi Bacławskiej. Skutkiem wojen prowadzonych przez Rzeczpospolitą Obojga Narodów z Rosją do Królestwa Polskiego było włączenie, na początku XVII w., do Korony kolejnych ziem tj. czernichowskiej i siewierskiej.

Królestwo Polskie było też nazwą nadaną rządzonemu przez cara, który miał tytuł Króla Polski,  tworowi politycznemu powstałemu w 1815 roku po rozczłonkowaniu Księstwa Warszawskiego utworzonego w 1807 r., od którego oderwano Departament Bydgoski i Departament Poznański oddając je pod panowanie Króla Prus. 

Piotr Wujec

https://piotrwujec.pl/kilka-slow-od-siebie/