Budapeszt I. Walki o Węgry i Budapeszt. Wprowadzenie.

Walki o Węgry i Budapeszt. 

Wprowadzenie

Siadaj proszę pogadamy 

Trzy najbardziej zrujnowane podczas II Wojny Światowej stolice Europy to: Warszawa, Berlin i …. Budapeszt, o czym też pisze w swojej książce George Lukas… To wie wielu z nas, natomiast o odwadze i rozterkach naszych bratanków podczas II Wojny Światowej wiemy mało, a o ich przyczynie jeszcze mniej.

Spróbuję się nad tym pochylić.

Budapeszt Parlament Węgierski. fot. Piotr Wujec

Co my wiemy o Węgrach?

Wielu z nas wie, że:

- Węgrzy to jedyny naród i kraj, który wielokrotnie nam pomógł;

- jedyna kobieta Król Polski, nasza Królowa Jadwiga, której zawdzięczamy zręczną polską dyplomację wobec Zakonu Krzyżackiego, pierwsze tłumaczenie na język polski religijnego tomu (psalmy) oraz zintegrowanie ludzi nauki wraz z utworzeniem w Krakowie akademii - urodziła się w Budzie i była z węgierskiej dynastii Andegaweńskiej, warto przypomnieć iż była córką Ludwika Węgierskiego zwanego na Węgrzech Ludwikiem Wielkim, który na mocy układu z Kazimierzem Wielkim po jego bezpotomnej śmierci objął tron Królestwa Polskiego, umowie pomiędzy Kazimierzem Wielkim a Ludwikiem Węgierskim zawdzięczamy przyłączenie do Królestwa Polskiego blisko 650 lat temu Rusi Halickiej wraz z Lwowem;

- Węgrzy o narodowych poglądach, sami mając za sobą doświadczenie wyparcia czerwonych z Węgier, w krytycznych momentach wspomagali nas podczas wojny z Bolszewikami;

- Węgrzy, mimo bycia sojusznikiem Niemiec, odmówili udostępnienia swojego terytorium dla Niemców i wspierających ich Słowaków podczas ataku na nasz kraj w 1939 r.;

- po „klęsce wrześniowej” pomagali polskim żołnierzom w dotarciu do polskich formacji tworzonych we Francji;

- podczas ludobójstwa dokonywanego przez Ukraińców (UPA, OUN) na Polakach, jedyne jednostki osi, które aktywnie chroniły polskich cywili, to oddziały węgierskie, które wychodziły w teren i konwojowały polskich cywili do bezpiecznych miejsc;

 - oddziały węgierskie, wbrew rozkazom Niemców, wspierały Powstanie Warszawskie przepuszczając do Warszawy zwarte formacje AK, a do Puszczy Kampinoskiej rannych powstańców;

można jeszcze dodać dwa fakty:

- król polski, któremu zawdzięczamy: kluczowe reformy wojsk koronnych, utworzenie Trybunału Koronnego, złamanie oporu Gdańska ze skłonieniem go do wywiązywania się z zobowiązań wobec Korony, unię Korony Polskiej z Siedmiogrodem, odparcie najazdu Cara Iwana Groźnego, w tak skuteczny sposób, iż odbił Inflanty i … wojnę z Inflant i Wlk. Księstwa Litewskiego zręcznie przeniósł na teren Rosji, w trzech kampaniach pokonując nawet czterokrotnie liczniejsze wojska rosyjskie, ten król polski był Węgrem Stefanem Batorym;

- broń, ekwipunek polskiej szlachty, podobnie jak wczesne formacje husarii (pancernych) powstawały pod wielkim wpływem węgierskiej sztuki wojennej, o czym pisałem w moim wpisie na temat husarii...

…. wielu z nas wie, jak wiele Polacy zawdzięczają Węgrom.

Natomiast wielu z nas nie wie, z jakiego powodu Węgrzy mieli taki dystans do Niemców. Dystans ten mieli w okresie 1939 -1945 ci sami Węgrzy, określani przez samych Niemców, jako jedyny wierny ich … sojusznik do końca.

Przeczytałem kilka pozycji na temat historii Węgier, jest ich u nas relatywnie mało, a już na temat obrony Budapesztu 1944-1945 dedykowanej temu tematowi polskiej  literatury merytorycznej nie znalazłem.

Chcąc poznać przebieg walk o Węgry i Budapeszt w latach 1944-1945 sięgałem do informacji rozrzuconych po różnych źródłach. Ponadto w 2016 roku uważnie zwiedziłem Muzeum Wojny w Budapeszcie. Jest tam prezentowany zupełnie inny od naszego polskiego punkt widzenia na obie wojny światowe. Polecam to miejsce.

 Pytania 

Zadawałem sobie następujące pytania.

1. Z jakiego powodu Węgrzy, naród tak często powstający przeciwko niemieckiej dominacji, tak dzielnie walczył po stronie Niemiec?

Walki o Budapeszt, najpierw o Peszt a potem o Budę, trwały aż trzy miesiące. Trzy miesiące twardego węgierskiego i niemieckiego oporu od grudnia 1944 roku do marca 1945 roku...fot. Piotr Wujec AD 2016

2. Jak przebiegały walki o Budapeszt, z jakiego powodu Węgrzy i Niemcy tak długo bronili się w Budapeszcie na przełomie 1944 i 1945 roku?

3. Jak to się stało, że węgierscy i niemieccy żołnierze, po wielomiesięcznym oblężeniu, mieli odwagę i zdołali się przebić z Budapesztu do swoich linii, pomimo miażdżącej przewagi Sowietów i Rumunów?

Podzieliłem swój wpis na dwa odcinki oto pierwszy z nich.

Pierwsze akordy węgierskiej tragedii w 1944 roku

Sowieci zajęli Węgry, w tym Budapeszt na skutek dwóch operacji:

Pierwsza z nich to operacja „Debreczyn”, prowadzona w dniach 6-28 października 1944 r. przez 2 Front Ukraiński.

Celem tej Radzieckiej operacji było zniszczenie niemieckiej Grupy Armii F oraz Grupy Armii Południe. Operację wykonały dwie zmechanizowane sowieckie grupy kawaleryjskie oraz dwie armie rumuńskie, wyjątkowo okrutne wobec Węgrów i Niemców, w tym cywilów zarówno w Siedmiogrodzie, jak i na Nizinie Węgierskiej.

Operacja ta zakończyła się Sowieckim sukcesem powodując odcięcie od zaplecza węgierskiej Drugiej Armii w Siedmiogrodzie. Odcięta też została w Siedmiogrodzie 8 Armia Niemiecka.

Siedmiogród. Kilka istotnych informacji

Siedmiogród to położony w Karpatach duży obszar, otoczony od wschodu, północy i południa górami, otwarty w kierunku zachodnim. Obecnie jest on w sercu Rumunii. 

Od wczesnego średniowiecza był Siedmiogród zamieszkały w większości przez Węgrów, potem zaczęli tam być ściągani przez węgierskich władców Niemcy (Sasi), począwszy już od XII w.

Siedmiogród to i dziś enklawa Węgrów i Niemców w Rumunii.

Rola Rumunów w umocnieniu oporu Węgrów

Warto przypomnieć, iż Rumuni kilka tygodni przed rozpoczęciem operacji „Debreczyn”, z dnia na dzień, z zaskoczenia, w nocy, zdradzili swoich niemieckich sojuszników. Rumuni w kilkanaście godzin wybili lub wzięli do niewoli tysiące zaskoczonych niemieckich żołnierzy, którzy ramie w ramię z Rumunami zajmowali pozycje obronne.

Tak w temacie Rumunia a sojusze. 
Rumuni w 1939 roku nie wykonali swoich zobowiązań sojuszniczych wobec naszego kraju…

Wracając do roku 1944. Ta nagła zmiana frontu przez Rumunów otworzyła Armii Czerwonej drogę w głąb Siedmiogrodu przez wysokogórskie przełęcze Karpat.

Niestety dla Węgrów, z Siedmiogrodu w kierunku zachodnim, czyli na Nizinę Węgierską brak jest przeszkód w postaci gór… Opanowanie przełęcz w Karpatach otworzyło Armii Czerwonej i rumuńskiej drogę do Siedmiogrodu oraz na Węgry.

W tym Sowieckim natarciu brały udział rumuńskie dywizje, okrutne wobec Węgrów tak jeńców, jak i cywili.  Niestety z powodów licznych starć Węgrzy i Rumuni nie darzą się od pokoleń sympatią…

Węgrów rozterki w 1944 roku

Armia Czerwona i rumuńska okrutnie traktowała na zajmowanych terenach ludność Węgierską, dopuszczając się gwałtów i grabieży.

Większość Węgrów na terenach jeszcze nie opanowanych przez Sowietów, bez wiary podchodziła do informacji o rosyjskim okrucieństwie. Węgrzy podchodząc z niechęcią do Niemców z nadzieją wyczekiwali Rosjan.

Formacje węgierskie na tym etapie wojny, w większości walczyły bez zaangażowania po stronie Niemców. Często zwarte oddziały węgierskie przechodziły na stronę Armii Czerwonej. 
Obrona węgierska tężała  jedynie na widok Rumunów. 

Dlaczego Węgrzy tak słabo walczyli w drugiej połowie 1944 roku?

Po pierwsze.

Węgrzy ponieśli istotne straty w zabitych i zaginionych żołnierzach na wschodzie w okresie 1941-1943, tracąc tam istotną większość najbardziej wartościowych ludzi i jednostek. Sam szlak bojowy węgierskich formacji jest imponujący…

Muzeum Historii Wojen w Budapeszcie, szlak bojowy węgierskich formacji 1941-1945. fot. Piotr Wujec

Po drugie.

Niechęć Węgrów do Niemców jest wręcz historyczna, o czym za chwilę.

Przypominam, że Węgrzy próbowali przejść w 1944 roku na stronę aliantów, podjęli stosowne negocjacje, w tym ze Stalinem. Niestety dowiedzieli się o tym Niemcy, aresztując syna węgierskiego przywódcy oraz samego regenta Królestwa Węgier, a następnie błyskawicznie niemieckie dywizje zajęły Węgry.

Rola Węgier

Dlaczego Węgry były tak ważne dla Niemców?

Dlatego, że na Małej Nizinie Węgierskiej były złoża strategicznych surowców, w tym ropy, położone blisko Niemiec.

Węgry miały też wysoką kulturę techniczną i dobrze rozwinięty rodzimy przemysł zbrojeniowy. Owszem był to kraj miej uprzemysłowiony niż Czechy lecz o podobnie wysokiej kulturze technicznej.

Z punktu widzenia strategicznego, patrząc ze strony III Rzeszy, najpierw Dunaj a potem Balaton i otaczające go od zachodu wzgórza, były ostatnia naturalną przeszkodą przed granicą Rzeszy.

Dlaczego z taką niechęcią Węgrzy podchodzili do Niemców i Rosjan?

Każdy z nas pomyśli. "Skoro po I Wojnie Światowej zwycięska Ententa odebrała Węgrom 2/3 kraju - oddając te tereny państwom ościennym, w tym etnicznie węgierskie tereny Słowacji, Jugosławii i Rumunii - to czemu Węgrzy nie wspierali zdecydowanie Niemców."

Odpowiedź jest złożona, w miarę jak wczytywałem się w historię Węgier... tym stawała się ona bardziej złożona.

Kultura węgierska podobnie jak polska powstała na ideałach szlacheckich i narodowych związanych z walką o utrzymanie tożsamości narodowej. Być może z tego powodu mamy tak podobne kultury.

Rzecz nie w tym abym zanudzał czytelników datami i szczegółami, opiszę mechanizmy.

Węgrzy przez setki lat byli między młotem islamu, a kowadłem germanizacji.

Przez setki lat Węgrzy odpierali, ze zmiennym skutkiem ataki islamskie. Mają za sobą intensywną islamizację ze strony Turcji. Przez setki lat istotna część ziem węgierskich była pod turecką okupacją.

Na szczęście dla Węgier nie powiodły się zabiegi przymusowej  islamizacji, które udały się Turkom na innych terenach, np. w Bośni.

Opierając się okupacji tureckiej i islamizacji Węgrzy byli skazani na szukanie oparcia w niemieckojęzycznych krajach należących do Habsburgów. Oczywiście nic w polityce nie ma za darmo… Węgry dostały się pod berło Habsburgów.

Relacje Węgrów z Niemcami były zmienne, bardziej lub mniej napięte przez setki lat. Warto w tym miejscu przypomnieć o szeregu węgierskich narodowych zrywów wymierzonych w niemiecką (Austriacką) dominację, które wybuchały od XVI w. 

Największy z tych zrywów, mający miejsce w połowie XIX w. był bliski powodzenia dzięki skutecznej walce Węgrów z Austriakami, a został stłumiony dzięki pomocy udzielonej Austrii przez rosyjską armię.

Na marginesie zauważam, że to powstanie węgierskie sprowokowali sami Austriacy, w odpowiedzi na węgierskie deklaracje inicjując rozlew krwi, oczywiście w formie .... zainicjowanych przez Austrię  antywęgierskich powstań Chorwatów (Chorwacja była jednym z krajów Królestwa Węgier), Rumunów i … Niemców w Siedmiogrodzie. 

Jak widać Węgrzy mieli powody do rezerwy wobec Niemców. 

W sumie z naszej historii znamy też przypadki skuteczności austriackich prowokacji i polityki budowania konfliktów (dziel i rządź), np. Rzeź Galicyjska (naszej szlachty dokonana przez galicyjskich polskich chłopów), czy też wspieranie agresywnego nacjonalizmu ukraińskiego celem osłabienia polskich wpływów w Galicji… Wracam na Węgry.

To ten sam zryw, w którym Węgrów wspierał Legion Polski.

Wówczas dowodził węgierskimi powstańczymi oddziałami polski, węgierski, a potem turecki generał.

O kim mowa?

Był to znakomity artylerzysta gen. Józef Bem. 
Do dziś w węgierskim Muzeum Wojny jest osobna gablota poświęcona polskim ochotnikom walczącym wówczas za Węgry, a kolejna jest poświęcona gen. Józefowi Bem.

Nasze postrzeganie Węgrów... 

... komplikuje też kilka innych rzeczy, wynikających z upraszczania na potrzeby mediów i polityki mechanizmów historycznych.

Zauważam, że od setek lat, z punktu widzenia niemieckiej i rosyjskiej racji stanu istotnym jest polityka, w tym historyczna, konfliktująca nas i Węgrów, albo co najmniej zmierzająca do pomijania wielu faktów zbliżających nasze narody. Trudno się dziwić obu mocarstwom, to ich interes nie nasz polski.

O co chodzi?

Już tłumaczę możliwie krótko relacje niemiecko – węgierskie.

Na Węgrzech duży sukces odniosła reformacja, a jednocześnie utrzymał się Kościół Katolicki.

Przypominam, że Królestwo Węgier podobnie jak Korona Polska było otwartym krajem wielu religii, z powodu tej tolerancji najwięcej Żydów, prześladowanych przez wieki w Niemczech, Hiszpanii, czy Francji, znajdowało bezpieczną przystań zarówno na Węgrzech, jak i w Polsce. Podobnie było z wiernymi różnych obrządków i kościołów, tak w Rzeczpospolitej Obojga Narodów, jak i w Koronie Św. Stefana przez wieki spokojnie rozwijały się różne nurty chrześcijaństwa od reformowanego poprzez katolicki do prawosławnego.   

Do kościoła Ewangelicko-Reformowanego (tzw. kalwińskiego) oraz Ewangelicko -Augsburskiego (tzw. luterańskiego) przystąpiło wielu Węgrów oraz przybywających na Węgry Niemców.

Problemem dla niemieckiej polityki wschodniej, polityki dynastii Habsburgów władających m.in. Królestwem Węgier (Królestwo Św. Stefana) był fakt, że osiedlający się na Węgrzech Niemcy  bardzo chętnie przyjmowali węgierski język i kulturę, podobnie jak Niemcy kulturę polską na ziemiach Korony Polskiej.

Ten proces szybkiej madziaryzacji Niemców wywoływał podobne obawy i reakcje Austrii, jak proces polonizacji Niemców w Prusach.

Nie miejsce tutaj aby opisywać szczegóły. 
Napiszę przykład.

Niemcy pragnący być Węgrami

Po zakończeniu I Wojny Światowej włączono do Austrii należące do Korny Węgierskiej miasto zamieszkane prawie wyłącznie przez Niemców, w którym dominował język niemiecki. Mieszkańcy tego miasta ostro sprzeciwili się tej decyzji, żądając … w języku niemieckim, przyłączenia do Węgier. Do dziś to miasto należy do Węgier, a jego obszar i okolice wrzynają się klinem w terytorium Austrii.

Tym miastem, istniejącym od starożytności, miastem niemieckim pragnącym być węgierskim, miastem gdzie zabytkowe centrum zniszczył bezwzględny amerykański nalot jest Sopron.

W Sopron udało mi się zrobić takie ciekawe zdjęcie, mając na uwadze historię tego miasta.

Sopron, Węgry, fot. Piotr Wujec AD 2016

Wpływ reformacji

W wyniku reformacji istotna część Węgrów należała do obu kościołów ewangelickich. 

Warto przypomnieć, iż istotą kościołów ewangelickich był ich narodowy charakter, to kościoły narodowe, a nie ponadnarodowe, jak Kościół Katolicki. Tym samym przyjęcie przez Węgrów reformacji z Niemiec oznaczało wzrost węgierskiej świadomości narodowej oraz oporu wobec germanizacji na skutek szeregu czynników, m.in. przyjęcia liturgii w języku narodowym węgierskim.

To podobny mechanizm dążenia do tworzenia państwa narodowego, jak w zamieszkanym przez ewangelików Księstwie Cieszyńskim, które oderwało się od Austrii. Tam też powstał w 1918 roku, utworzony przez ewangelików, pierwszy na ziemiach polskich polski rząd: Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego.

Wracając na Węgry.

W najbardziej ostrej kontrze do katolickich Austriaków byli węgierscy protestanci, to oni (tak luteranie, jak i kalwini) byli kośćcem narodowych aspiracji Węgrów, w tym oporu i antyniemieckich wystąpień. Tym też można tłumaczyć to jak postrzega narodowy interes Węgier Premier Orban, który należy do Kościoła Ewangelicko – Reformowanego (kalwińskiego).

Istotny pozytywny wpływ kultury niemieckiej na węgierską jest widoczny do dziś nie tylko w sferze religii. 

Przenikanie kultury niemieckiej do węgierskiej, szczególnie w miastach dało korzystne dla Węgier rezultaty. Budapeszt był już w XIX jednym z największych i najnowocześniejszych miast Europy.

Po co to napisałem?

Staram się wytłumaczyć, z jakiego powodu część węgierskich oddziałów przeszło w 1944 roku na stronę Armii Czerwonej, walcząc potem w sowieckich mundurach z węgierskimi czapkami na głowach…

Żołnierze węgierskich formacji walczących od połowy 1944 roku po stornie Armii Czerwonej. fot. Piotr Wujec

… z jakiego część żołnierzy węgierskich, przerażona perspektywą spustoszenia Węgier przez Rumunów i Rosjan, u boku Niemców stawiała bohaterski opór potężnej Armii Czerwonej i Armii Rumuńskiej, wiedząc iż wojna jest przegrana.

Mundur żołnierza z armii straceńców, czyli formacji węgierskich walczących w 1944 i 1945 roku nadal po stronie Niemiec. fot. Piotr Wujec

Budapeszt bronił się miesiącami przed Sowietami i Rumunami. 

Węgrzy i Niemcy walczyli o każdy dom zacięcie, podobnie jak nasi warszawscy powstańcy… Jest to w dobry sposób oddane w węgierskim Muzeum Historii Wojen.

… lecz o tym napiszę więcej w kolejnej wolniejszej chwili.

W kolejnym odcinku, gdy znajdę czas, opiszę obronę Budapesztu.

Dlaczego warto patrzeć na Węgrów wnioski z historii?

Wiedza o historii Węgier pomogła  mi zrozumieć sukces węgierskiej prawicy i Orbana (podczas dwóch węgierskich wyborów partia Orbana zdobyła zdecydowaną większość głosów, na poziomie nie osiągalnym dla innych partii europejskich). 

Zastanawiający jest ten sukces węgierskiej prawicy pomimo, czy może z powodu, konsekwentnie realizowanych przez nią narodowych celów, przy zręcznym balansowaniu między Niemcami, a Rosją.

Czasami mam wrażenie, że odporność Węgrów na oceny obcych krajów i mediów wynika ze zrozumienia historycznej prostej zasady, iż:

... im silniejszy staje się Twój kraj, tym gorzej o nim będą mówiły tracące w nim wpływy mocarstwa...:)

Dziękuję za uwagę

Piotr Wujec

https://piotrwujec.pl/kilka-slow-od-siebie/