Jeże. Wieś ziemiańska. Kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła.

 Jeże. Wieś ziemiańska. Kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła.

Ciekawa bryła kościoła w Jeżach zwróciła moją uwagę jesienią 2023 r. gdy wracałem razem z moim Synem ze spotkania z Burmistrzem Orzysza, obytego w ramach mojego projektu cyklu konferencji naukowych „Otwarcie o kolei”.

https://wms.edu.pl/otwarci-o-kolei-cykl-konferencji-naukowych/

Treść wpisu:

1. Wprowadzenie.

2. Nazwa wsi.

3. Wieś ziemiańska.

4. Historia Jeży.

5. Rys historii kościoła w Jeżach

1. Wprowadzenie

Od lat opisuję zabytki kultury materialnej chrześcijan w tym moim cyklu „Christian heritage” (Chrześcijańskie dziedzictwo). Wieś Jeże ma równie ciekawą historię, jak kościół w tej wsi ma interesującą bryłę. W tym odcinku chcę opisać architekturę ewangelickich wiejskich kościołów stawianych przez Polaków Mazurów na Mazurach.

Sama nazwa wsi zwraca uwagę chyba każdego jadącego drogą krajową nr 63 z Orzysza, przez Pisz na Łomżę. O nazwie napiszę jeszcze poniżej. Kościół w Jeżach przyciąga wzrok swoją ewangelicką bryłą (ewangelicy, to inaczej protestanci).

Jeże. Kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła. fot. Piotr Wujec AD 2023

Mazurzy.

Na Mazurach od XIV w. osiedlali się Polacy głównie z Mazowsza, czyli Mazurzy („Mazur” nazwa przez setki lat oznaczająca Polaka z Mazowsza).

Mazurzy w XVI w. z katolicyzmu przeszli na wyznanie ewangelicko augsburskie (luteranizm) na skutek decyzji władcy Prus, który sam przeszedł z katolicyzmu na luteranizm celem przejęcia majątków kościoła katolickiego przez państwo (Księstwo Pruskie, wówczas lenno Korony Polskiej). Fakt przejścia Mazurów na luteranizm był korzystny dla zachowania i rozwoju języka polskiego w Księstwie Pruskim, gdyż język polski był językiem liturgii w kościele ewangelickim, zamiast łaciny będącej językiem liturgii w kościele katolickim. O protestantach w Koronie Polskiej napisałem kiedyś w tym moim wpisie:

https://wujec.blogspot.com/2023/03/cmentarz-olendrow-w-wilkowie-nad-wisa.html

O Mazowszanach (Mazurach) napisałem więcej w tym moim wpisie:

https://wujec.blogspot.com/2023/01/mazowsze-krotko-o-historii.html

Jeże. Kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła. fot. Piotr Wujec AD 2023

2. Nazwa wsi.

Wieś była lokowana w Państwie Zakonu Krzyżackiego w 1445 przez Komtura Eberharda von Wesenthau, który ziemie tej wsi nadał trzem braciom Polakom o nazwisku Jeżko, o imionach: Staśko, Mikołaj, Czyrnako. Od nazwiska tych trzech polskich rycerzy pochodzi nazwa wsi Jeże.

W Księstwie Pruskim wieś ta w XVI wieku występowała pod kilkoma nazwami: Yeschen, Geschische.

Ostatecznie wieś ta od XVIII wieku do 1945 roku była nazywana zniemczoną nazwą „Gehsen”.

Teren obecnej wsi Jeże w momencie jej utworzenia obejmował, położone między rzeką Pisą a rzeką Wincentą, tzw. dobra służebne o powierzchni 30 łanów, jak przypuszczam łanów „chełmińskich”, czyli łącznie około 540 hektarów.

Jeże. Kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła. fot. Piotr Wujec AD 2023

Łan pojęcie – w Królestwie Polskim popularny był tzw. „łan mniejszy, nazywany „chełmińskim”, o powierzchni około 18 hektarów, natomiast poza tym rodzajem łanu w Europie Środkowej były też innej powierzchni łany, tj. „łan większy” ponad 24 hektara, łan flamandzki ok. 17, 5 hektara, łan frankoński aż ponad 25,5 hektara.

Wracając do Jeży

Zgodnie z ówczesną tradycją podział ziemi (tych 30 łanów) szedł wedle wieku braci, najstarszy (pierworodny) otrzymał najwięcej, tj. Staśko otrzymał 18 łanów, Mikołaj 7 łanów, Czyrnako 5 łanów. Mając na uwadze fakt, że byli to ludzie stanu rycerskiego, to ciężar obowiązku służby zbrojnej szedł proporcjonalnie z ilością nadanych łanów (obowiązek utrzymania pocztu, tj. konia bojowego plus luzaka, ekwipunku, stawienia się do wali za Zakon samotrzeć, tj. rycerz plus pachołków dwóch).

Jeże. Kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła. fot. Piotr Wujec AD 2023

3. Wieś ziemiańska.

Wieś ziemiańska to wieś zamieszkała przez wolnych, czyli drobne rycerstwo, które na Mazowszu stało się potem drobną szlachtą, tzw. Szlachtą zaściankową. Na Mazowszu takie wsie od XVI w. nazywano „zaściankami szlacheckimi”. Nazwa „ziemiańska” oznacza, że we wsi mieszkali ziemianie mający na własność ziemię, ludzie wolni bez obowiązku pańszczyzny.

Podsumowując

Wieś ziemska to dobra tzw. służebne (właściciele byli zobowiązani do służby zbrojnej) w posiadaniu drobnego rycerstwa, z obowiązkiem służby rycerskiej (zbrojnej).

Oznacza to, że Jeże były zamieszkane przez polską szlachtę pochodzącą z Mazowsza.

Matka Boska. Jeże. Kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła. fot. Piotr Wujec AD 2023

4. Historia Jeży.

Tak jak już napisałem wieś Jeże była lokowana (oficjalnie nadana / założona) w 1445 roku na mocy przywileju nadanego przez komtura krzyżackiego dla trzech polskich rycerzy, którzy osiedlili się w tym miejscu zakładając wieś ziemską. Prawdopodobnie przed nadaniem istniało już w tym miejscu osadnictwo.

Wieś Jeże powstała na obszarze Galindii, krain jednego z plemion pruskich, o Prusach napisałem w tym moim wpisie sprzed lat:

https://wujec.blogspot.com/2018/05/doba-dobskie.html

Do 1945 roku wieś Jeże leżała poza granicami Polski, na obszarze Prus Wschodnich, a wcześniej Prus Książęcych. W 1945 roku wieś Jeże została włączona w granice Polski.

Jeże. Kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła. fot. Piotr Wujec AD 2023

Rozwój wsi możemy odtworzyć na podstawie dokumentów.

Kuźnia.

Dokumenty z 1540 roku stwierdzają istnienie we wsi Jeże kuźni, której dzierżawca płacił 28 grzywien czynszu rocznie. Był to majętny dzierżawca kuźni, gdyż w latach 1555, 1567 i 1574 dzierżawcy temu nadano łącznie 11 łanów i 6 morgów ziemi. Kuźnia przestała istnieć w 1601 roku.

Młyn

Z tego co wiadomo ze źródeł historycznych w 1565 roku powstał w Jeżach młyn.

Kolej

Niemcy bardzo dbali o rozwój kolei. Już w 1908 roku Niemcy doprowadzili kolej do wsi Jeże (Gehsen). W tym też roku został zbudowany we wsi dworzec kolejowy, położony na linii kolejowe Pisz –Dłutowo.  

Dworzec (Stacja Gehsen) w Jeżach składał się z: budynku dworcowego, budynku mieszkalnego, dwóch budynków gospodarczych i magazynu spedycji. Niestety dziś z tej stacji pozostały fundamenty.

Rosjanie po zajęciu Prus Wschodnich w 1945 roku rabowali co się dało, w tym zrywali linie kolejowe celem ich wywiezienia do rosyjskich hut. Linia idąca przez wieś Jeże została zdemontowana w 1945 roku.

Epidemie

Wieś bardzo mało dotknęły epidemie gdyż w sierpniu 1710 roku epidemia dżumy spowodowała śmierć tylko trzech mieszkańców wsi.

Szkoła

Szkołę we wsi Jeże założono już 1737 roku. Mając na uwadze zasady luteranizmu pośród chrześcijan luteran był znacznie większy odsetek umiejących czytać i pisań niż pośród katolików (przyczyna - wymóg u luteran osobistego czytania przez wiernego Nowego Testamentu). Dokumenty wskazują, że w 1935 roku w wiejskiej szkole zatrudnionych było czterech nauczycieli i uczyło się 270 dzieci.

Populacja wsi

Na początku XX wieku we wsi Jeże mieszkało około 600 osób, natomiast obecnie wieś ma około 330 mieszkańców.

Jeże. Kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła. fot. Piotr Wujec AD 2023

5. Rys historii kościoła w Jeżach

We wsi Jeże (Gehsen) w 1846 roku utworzono parafię ewangelicko augsburską (luterańską). Następnie w 1866 roku został zbudowany widoczny na moich zdjęciach ładny murowany kościół. Dzwony do kościoła w Jeżach zostały odlane w hucie w Wądołku.

Po drugiej wojnie światowej kościół został przejęty przez katolików, stając się kościołem filialnym parafii św. Jana Chrzciciela w Piszu.

Jeże. Kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła. fot. Piotr Wujec AD 2023

Podsumowując

Wielką dla Polski było stratą emigracja do Niemiec Mazurów, ich okrutne traktowanie od 1945 roku w komunistycznym PRL, tylko z tego powodu, że byli oni luteranami i obywatelami Niemiec do 1945 roku.

Mazurzy byli pracowici, mieli bliski zeru współczynnik analfabetyzmu, na co dzień oraz w kościele używali języka polskiego.

Prześladowania Mazurów przez władze komunistyczne, przez Sowietów, przez część Polaków przybyłych z innych rejonów Polski doskonale pokazuje film „Róża” z 2011 roku, w reżyserii Wojciecha Smarzowskiego. Film pełny obrazów Mazur w okresie bezpośrednio po II Wojnie Światowej oraz świetnej gry aktorów Agaty Kuleszy oraz Marcina Dorocińskiego. Polecam ten film.

Dziękuję za uwagę

Piotr Wujec

https://piotrwujec.pl/kilka-slow-od-siebie/